Auteur: Richard C. Vervoorn
Bach’s Matthaüs Passion is in Nederland zeer geliefd. Gelovigen en niet gelovigen bezoeken één van de vele uitvoeringen ergens in het land en genieten van Bach’s muziek en horen zijn verwerking van lijden en sterven van onze Verlosser. De tekst uit het Evangelie van Matteüs (hoofdstukken 26 en 27) is de rode lijn in dit werk. Niet alleen zijn de bezoekers van de concerten in veel gevallen geen gelovige Christenen, dat geldt ook voor de zangers en de musici. Soms is er nog een dun lijntje met het Christelijk geloof aanwezig maar in veel gevallen gaat het de uitvoerenden en de bezoekers vooral om het menselijk drama dat vertolkt wordt, vergelijkbaar met het bezoeken en uitvoeren van een verhaal in een opera.
In Nederland is nooit zo de behoefte geweest om de Matthaüs Passion uit te voeren of te horen in onze eigen taal. Aan een programmaboekje waar naast de Duitse tekst een Nederlandse vertaling staat heeft men over het algemeen wel voldoende. De vertaling die er naast gedrukt staat, is niet bedoeld om te gebruiken in een uitvoering en is daar ook volkomen ongeschikt voor. In Engeland is men wel gewend om passies en oratoria van Bach, Haydn en Mendelssohn uit te voeren in de eigen moedertaal. Daar kent men niet het bezwaar als zou de Duitse taal onvervreemdbaar horen bij het werk dat uitgevoerd wordt. De tot voor kort twee zingbare Nederlandse vertaling hebben bij ons nauwelijks geleid tot uitvoeringen.
Met het verschijnen van de Nederlands “Poëtische hertaling” van de Vrijgemaakt Gereformeerde Ria Borkent is daar verandering in gekomen. Vorig jaar verscheen een uitvoering van haar Nederlandse vertaling van Bach’s passie op CD en DVD en vorige maand verscheen bij Boekencentrum een tekstboek met de Nederlandse hertaling naast de Duitse tekst.
Gelovig vertalen
Men kan nog zo goed zijn in het Hebreeuws en het Grieks, het eindresultaat van een vertaalde Bijbel in het Nederlands wordt mede bepaald door het feit of de vertaler in God gelooft en een persoonlijke band heeft met de Drieënige God. Daarin kan je twee niveau’s onderscheiden. In een gelovige werkt de Heilige Geest, die hem of haar bij het vertalen zal leiden. Maar ten tweede is er ook iets als een geloofstaal een verwantschap en verbondenheid die over de grenzen van onze verschillende spreektalen heen gaat. Wie herkent niet de verbondenheid wanneer je bent bij christenen, bijvoorbeeld in voormalig Oostbloklanden. Je verstaat elkaar niet en toch spreek je ergens dezelfde taal. Ook bij werken uit het Duits vertalen in het Nederlands geldt dat. Of het nu gaat om een bundel preken van Kohlbrugge, zoals de onlangs verschenen nieuw vertaalde preken door T. van Es (Het is mij goed nabij God te wezen) of bij het libretto van de Matthaüs Passion het maakt nogal uit in hoeverre je geloof meespreekt, meedenkt, mee kiest bij het vertalen. We mogen blij zijn met Ria Borkent’s hertaling van dit fantastische werk. Niet alleen is het een prachtige vertaling geworden, met mooi woordgebruik, goed zingbaar, maar ook één, zoals Antoine Bodar het beschreef, een werkelijk gelovige vertaling. Dit is een vertaling die niet alleen het kunstwerk van Bach voor Nederlandse oren wil bemiddelen, maar die ook de boodschap, de kern van het Christelijk geloof, wil brengen bij de harten van de hoorders. Natuurlijk kan dat ook gebeuren met de Duitste tekst, maar wanneer je dit werk hoort in je moederstaal, de taal van je hart, dan weet dat een andere snaar te raken. Zelfs al ga je naar een Duitstalige uitvoering, of luister je naar een CD of DVD, dan nog is het aan te raden het boekje van Ria Borkent ter hand te nemen en haar hertaling er bij te lezen. Het lezen daarvan is op zichzelf al een feest. Niet alleen de aria’s en koralen, ook de evangelietekst komt indringend en in natuurlijk Nederlands over en doet je geboeid het verhaal volgen.
CD+DVD
Vorig jaar is deze Nederlandse Matteüs Passie al uitgezonden door de Evangelische Omroep. Het betrof een concertuitvoering in de Grote of St. Clemenskerk van Steenwijk. Een prachtige hoge gotische kerk met een geweldige galm. En daar ligt gelijk het nadeel om het werk juist hier op te nemen. Zowel de concertuitvoering (met zo min mogelijk zichtbare microfoons voor de DVD registratie) als de ruimte waarin opgenomen, zorgen voor een niet altijd verstaanbare uitvoering. Alle lof voor Robert Luts, (Evangelist) en ook voor Henk van Heijnsbergen (woorden van Christus) die in alle onderdelen goed verstaanbaar zijn. Dat geldt niet voor de andere solisten en voor de koren, die soms wel maar veel te vaak niet of met veel moeite verstaanbaar zijn. Muzikaal gezien is het een mooie uitvoering, onderleiding van Pieter Jan Leusink en met de ondertiteling op de DVD is het wel op te vangen, maar het blijft naar mijn gevoel een gemiste kans om een echt verstaanbare Nederlandse Matteüs Passie vast te leggen op de nieuwe media. Overigens snap ik ook niet waarom niet gelijk een Blu Ray versie van deze uitvoering is vastgelegd. Voorlopig zullen andere koren en dirigenten geduld moeten hebben om dit werk in deze vorm uit te voeren. Leusink heeft voor Borkent’s vertaling het alleenrecht enkele jaren vast laten leggen en pas daarna zal er een gedrukte partituur komen met deze hertaling.
Koralen
Eén van de manieren die Bach gebruikt om de luisteraar bij het gebeuren te betrekken is via de bekende Lutherse koralen. Bijvoorbeeld Als Jezus zegt tegen zijn leerlingen ‘Hoor, ik verzeker je: één van jullie zal mij gaan verraden’ en de leerlingen geantwoord hebben: ‘Ik toch niet?’ Dan volgt het koraal:
Ik ben het, ik moest boeten,
aan handen en aan voeten
gebonden in de hel.
De pijn van geselslagen
en boeien moeten dragen –
dat alles, Heer, verdien ik zelf.
Zo wordt je als luisteraar er bij bepaald dat deze passie met ‘mijn’ leven heeft te maken. Met mijn schuld, met mijn zonden, maar ook met mijn vergeving, met mijn dankbaarheid, met mijn verwondering voor de grote liefde van Christus, dat Hij dit lijden voor mij wilde doorstaan, dat Hij mijn schuld en mijn straf wilde dragen. Ik had moeten boeten.
Die koralen uit Bach’s passie staan voor een gedeelte in het Liedboek der kerken en die zouden met Ria Borkent’s vertaling goed te zingen zijn. Hierbij een overzicht van de koralen uit de Matteüs Passie:
| Passie | Eerste regel | Liedboek | Luthers koraal |
| 1 | U, lam van God, onschuldig | Gezang 188 | O Lamm Gottes unschuldig: vers 1 |
| 3 | Mijn lieve Jezus, wat hebt u misdreven | Gezang 177 | Herzliebster Jesu: vers 1 |
| 10 | Ik ben het, ik moest boeten | Gezang 365 | O Welt, sieh hier dein Leben: vers 5 |
| 15 | Erken mijn naam en noem mij | Gezang 183 | O Haupt voll Blut und Wunden: vers 5 |
| 17 | Ik wil hier bij u blijven | Gezang 183 | O Haupt voll Blut und Wunden: vers 6 |
| 19 | Waarom dit lijden? Waarom deze plagen? | Gezang 177 | Herzliebster Jesu: vers 3 |
| 25 | Wat mijn God wil, gebeurt altijd | Gezang 403 | Was mein Gott will: vers 1 |
| 29 | Jij mens, kom laat je tranen gaan | Gez. 305 / Ps. 36 | O Mensch bewein dein Sünde groß: vers 1 |
| 32 | De wereld schuift de schuld op mij | – | In dich hab ich gehoffet, Herr: vers 5 |
| 37 | Wie heeft u zo geslagen | Gezang 193 | O Welt, sieh hier dein Leben: vers 3 |
| 40 | Nog maar even weggelopen | – | Werde munter, mein Gemüte: vers 6 |
| 44 | Leg rustig maar uw leven | Gezang 183 | Befiehl du deine Wege: vers 1 |
| 46 | Zo weerloos bent u, Heer, is dat uw wapen? | Gezang 181 | Herzliebster Jesu: vers 4 |
| 54 | O hoofd vol bloed en wonden | Gezang 183 | O Haupt voll Blut und Wunden: vers 1 & 2 |
| 62 | Als ik zal moeten sterven | Gezang 183 | O Haupt voll Blut und Wunden: vers 9 |
Soms hebben wij voor een Duits koraal een andere melodie, zoals “Befiehl du deine Wege’ zijn we gewend op de Nederlandse melodie te zingen van Johannes Gijsbertus Bastiaans (Gezang 427) en dat zou met koraal 44 ook kunnen. Gezang 365 is een andere versie van dezelfde koraalmelodie die Bach kende. Ook koralen hebben zo hun geschiedenis.
In een kerkdienst in Maastricht hebben we in de lijdenstijd, na het avondmaalsformulier koraal 29 gezongen. ‘Jij mens, kom laat je tranen gaan’ op de melodie van Psalm 36.
Jij mens, kom laat je tranen gaan,
want Christus moest bij God vandaan
vanwege onze zonden.
Die uit een maagd, een meisje nog,
als mens geboren werd voor ons,
heeft vrede ons verkondigd.
Aan doden gaf hij leven weer,
rondom hem was geen ziekte meer,
totdat het tijd zou worden
dat hij voor ons geofferd werd,
hij droeg de zonden van ons weg,
is aan het kruis gestorven.
Kerkgangers gaven na afloop aan met deze woorden aangesproken te zijn en hun verbondenheid met het lijden en sterven van Christus opnieuw doordacht te hebben. Zo kunnen deze overbekende koralen in deze nieuwe hertaling ons aanspreken omdat we ze verstaan in het geloof.
Ria Borkent, Matteüs Passie. Een poëtische hertaling. Boekencentrum 2012, ISBN 9789023926115.
Johann Sebastian Bach, Matteüs Passie, uitgevoerd door solisten, The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands, onder leiding van Pieter Leusink, Live opnamen. DVD: DS93604; 3CD:CD953605
Zonder tabel ook gepubliceerd in: Ecclesia van 7 april 2012, 103(7) (2012) 50-52