In het vorige nummer van Seminarie Nieuws heb ik in het vak liturgiek bij u geïntroduceerd. Ik wil deze keer iets vertellen over een van de college’s. Dat college ging over het avondmaal, het meest onderscheidende onderdeel van de liturgie. Preken, bidden en zingen zijn niet uniek voor het christelijk geloof. We komen ze ook tegen in de synagoge of de moskee. Naast de verkondiging van het Woord is de avondmaalsviering het tweede brandpunt van de christelijke eredienst. In een college van drie kun je niet alle aspecten van de avondmaalsviering in liturgisch opzicht bespreken. Je moet een keuze maken en als invalshoek en praatpaper heb ik de studenten een syllabus gegeven met documenten uit de praktijk van de Nederlands Gereformeerde Kerken.
Instructie viering Heilig Avondmaal
Het eerste document is een Instruc- tie viering Heilig Avondmaal – CGK/ NGK Almere. Het is een instructie voor gastpredikanten. In het schrijven worden 3 vormen van viering genoemd: 1. Zittende viering, waar- bij de kerkgangers op hun stoel blijven zitten en het brood en de wijn door de diakenen rij voor rij worden aangereikt. 2. Tafelviering, waarbij de deelnemers aan het avondmaal naar de gereedstaande tafel komen voorin in de kerk. en 3. Kringviering, waarbij alle kerkgangers, inclusief de niet deelnemers een kring vormen, die bijna heel de kerkzaal in beslag neemt. Alles staat tot detail beschreven en getuigt van grote zorgvuldigheid en waardigheid. Opvallend is de opmerking “het formulier hoeft niet geheel gelezen te worden” (daarover straks meer), er één van de vier bekers gevuld is met druivensap in plaats van wijn en dat men het stukje brood vasthoudt tot iedereen brood heeft ontvangen om na het teken van de predikant tegelijkertijd het stukje brood te nuttigen, om zo het gemeenschappelijke van de viering te onderstrepen.
Er zijn nog wel andere vormen denkbaar, zoals de lopende viering, welke de gewoonte is in de Anglicaanse kerk en de Katholieke kerk, maar de instructie van Almere laat ons een rijk gevarieerde avondmaalsviering zien, met duidelijk omschreven vormen, met de vrijheid voor de voorganger om te kiezen uit het formulier of het met eigen woorden samen te vatten, keus in geloofsbelijdenis en in liederen. Zorgvuldigheid, heiligheid en een vrijheid zijn de drie kernwoorden die ik aan deze instructie wil meegeven. Uitgebreid hebben we op college over deze instructie met elkaar van gedachten gewisseld en steeds naast de andere documenten in de syllabus gelegd.
Twee formulieren
Als we het over ‘het’ avondmaalsformulier hebben, bedoelen we het klassieke formulier, dat nog steeds in verschillende Nederlands Gere- formeerde Kerken gebruikt wordt. Soms de helft van het formulier de zondag voor de viering, ter voorbereiding en de tweede helft beginnend met ‘Ten andere….’ in de dienst waarin het avondmaal gevierd wordt. Het gebruik van formulieren is typisch Gereformeerd. Inhoudelijk zijn het vaak prachtige uiteenzettingen en diep pastorale woorden en hebben als doel de betekenis uit te leggen van het sacrament. Hoe rijk van inhoud de formulieren vaak zijn – ik bedoel alle formulieren voor doop, avondmaal, bevestiging van ambtsdragers – eigenlijk passen deze formulieren niet in de kerkdienst. Je zou ze beter kunnen lezen in de week van voorbereiding thuis, eventueel op een huisbezoek , in de catechese of een andere kring waarin we samen leren. In de kerkdienst komt het al gauw over als teveel en overbodig. Opvallend is dat onder collega’s voor nieuwe taken binnen de gemeente, gezocht wordt naar nieuwe bevestgingsformulieren om de inhoud van de taak te duiden of gewicht te geven. Blijkbaar geeft zo’n formulier het gevoel van een meerwaarde.
Alle varianten die er gemaakt zijn op ‘het’ avondmaalsformulier zijn varianten om te voorkomen dat het lezen een sleur wordt. Zeker als je vaker dan vier keer per jaar avondmaal viert, neemt de behoefte toe aan kortere formulieren met mogelijkheden tot afwisseling. Twee varianten hebben we bekeken: formulier 5 van de GKV en de laatste geautoriseerde versie van het formulier van drs H. de Jong. De laatste is het meest orgineel, maar ook het meest gevoelig voor slijtage. Het verdient aanbeveling om de formulieren af te wisselen en de instructie van Almere ter harte te nemen. Lees niet het hele formulier, vat het samen of lees een gedeelte, waarbij ook dan niet steeds voor dezelfde samenvatting of hetzelfde onderdeel moet worden gekozen. Indrukwekkend heb ik collega P.H.J. Krol uit Heerde het formulier uit zijn hoofd horen samenvatten, op een moment dat het boek met formulieren niet aanwezig was. Dat kan alleen als het niet alleen een zaak van het hoofd is maar ook van het hart.
Twee vieringen
Vervolgens werd de syllabus afgesloten met twee complete vieringen, waarin de avondmaalsliturgie is geïntegreerd in de liturgie van de hele dienst. ‘Avondmaal vieren in de lijn van Luther’ is een viering samengesteld door dr A. van der Dussen met als schriftlezing Efeziërs 5,21-33 met als verkondiging een uitleg van Maarten Luther, ‘De vrolijke ruil’. Ik neem aan dat dit uit het traktaat ‘De vrijheid van een christen’ komt, een gedeelte dat ik zelf soms gebruik in een vergelijkbare zetting. Elementen van deze viering zijn: Voorbereiding, Kyrie en Gloria, Dienst van het Woord, Dienst van de tafel, Gaven en gebeden, Zegen. Mijn ervaring is dat in onze kerken zo avondmaalviering als heel waardevol wordt ervaren en weer eens een nieuw licht doet schijnen over het sacrament.
‘Avondmaal vieren – Amersfoort’, gepubliceerd in Opbouw 42, 231-233 (1998) van ds J.H. Veefkind is een binnen onze kerken ontwikkelde vorm om kerkgangers op een levendige manier te betrekken bij het avondmaal.
De syllabus en de gesprekken hadden tot gevolg dat de studenten met nieuwe ogen naar de viering van het avondmaal kijken. De verschillende vormen zijn gepresenteerd en vernieuwigen zijn gepresenteerd om bewust te maken wat er gebeurt en waarom. Niet als een vrijbrief maar veranderingen toe te passen, zonder overleg en zonder dat het past. Zorgvuldigheid, heiligheid en een vrijheid, heb ik als kenmerken van de instructie van Almere genoemd. Dat moet je als voorganger ook betrachten bij de voorbereiding en de uitvoering van een avondmaalsdienst.
Het vorige artikel in Seminarie Nieuws
Seminarie Nieuws van winter 2010, 114,3-4